Het Oeuvre.

( sterk ingekorte versie)
Het oeuvre van de voor velen onbekend gebleven schrijver Sofias Rieszenbach is niet erg omvangrijk, het bestaat slechts uit zes grote werken.
In chronologische volgorde van uitgave:

- Herinneringen aan jonge mist. (debuutroman)
- Nat As (avonturenroman)
- Drie vrouwen ( een ketting trilogie)
- De verdeling van de wereld ( 12 essays)
- De Raadsheer van de Engelen ( roman)
- De laatste reis van de Selena.(roman)

Over de schrijver zelf is weinig bekend en helemaal niets met zekerheid, hij leefde zeer teruggetrokken en heeft nooit een interview gegeven. Dit blijkt wel uit het feit dat er zelfs geen enkele foto van hem bekend is, hetgeen ook wel het gevolg is van de totale vernietiging van zijn persoonlijke bezittingen tijdens de brand in zijn huis waarbij hij ook zelf is omgekomen (1961).
Zijn enige vriend Nepomuk Quack heeft ook nooit iets persoonlijks over zijn vriend gezegd en die is trouwens ook kort na de dood van Rieszenbach overleden.
We moeten het dus doen met de zes gepubliceerde werken.


1) Herinneringen aan jonge mist.

Zijn debuutroman, de ‘Herinneringen aan jonge mist’ is waarschijnlijk een sterk autobiografische roman.
Het verhaal speelt in een gefingeerde plaats in het noorden van Duitsland, voor dit boek heeft de schrijver een aanmoedigingsprijs gekregen, die hij overigens nooit heeft aanvaard. Maar dat deze prijs terecht was blijkt wel uit het feit dat sommigen vinden dat hij deze roman nooit meer heeft overtroffen. Dat het manuscript een uitgever heeft gevonden, is te danken aan zijn vriend N. Q. die het manuscript zonder medeweten van S.R. aan de uitgever Franz-Jozeph Prodsky zou hebben voorgelegd.
Voor zover bekend is er nooit direct contact geweest tussen de uitgever en de schrijver.
Maar toch beleefde de ‘Herinneringen’ in tamelijk korte tijd enkele drukken en het werd vertaald in, voor die tijd, alle belangrijke talen.

Het verhaal gaat over de jeugd van een in zichzelf gekeerde jongen die zich moet handhaven in een wereld van alleen maar volwassenen, nergens in het verhaal komt er een leeftijdgenoot voor.
De jongen lijkt alleen gelukkig als hij zich kan terugtrekken op zijn kamer waar hij in het geheim een groot aantal atlassen bewaart en bestudeert.
Reeds in dit verhaal is het soms niet duidelijk of de werkelijkheid of een gedachte werkelijkheid wordt beschreven, dit is het vaste motief in het hele oeuvre van S.R.

2) Nat as.

Na negen jaar, tamelijk lang na zijn debuut, verscheen de avonturenroman ‘Nat as’, een zeer omvangrijk werk en nu geheel fictie.
Dit werk beschrijft de avonturen van een groep homoseksuelen die zich in de bossen van zuid Duitsland wist te handhaven gedurende de hele periode van het Hitler-regime, van ’33 tot ‘45, achteraf blijkt dat zij daar bijna niets van de oorlogsperiode zelf hebben gemerkt, althans er niet onder hebben geleden. De titel slaat op de enige gebeurtenis die hun bestaan al die tijd zou hebben bedreigd, namelijk het uitgaan van hun vuur.
De weinig verhullende wijze waarop het leven van de jongelingen werd beschreven en het onvoorstelbare van het verhaal op zich, gaf het boek een moeilijke start maar toch werd het op den duur op een bepaalde manier een succes, een cultboek, zoals dat tegenwoordig heet.
Het gold als de ‘bijbel’ in de homoseksuele kringen van de jaren vijftig en misschien daarom is het zo lang ‘in druk’ gebleven.
De gebeurtenissen in het bos zijn te beschouwen als een raamvertelling terwijl telkens tussendoor de levensgeschiedenis wordt in gevoegd van één van de jongelingen, zo werd het boek, als het ware, een portrettengalerij van jongelingen die min of meer buiten de maatschappij stonden of dat zo voelden.

3) De drie vrouwen

Vervolgens verschenen daarna kort achter elkaar drie novellen, die samen te beschouwen zijn als een trilogie, ‘De drie vrouwen’ en als zodanig, dan ook in herdruk, tezamen zijn verschenen.
De titels van de afzonderlijke delen zijn; ‘Aletta’, ‘Johanna’ en ‘Marga, ze zijn overigens nog steeds verkrijgbaar (lekker dun, goed voor de verplichte literatuurlijst bij middelbare scholieren).

Het bijzondere van deze trilogie is de opbouw van de drie verhalen.‘
Elk deel bestaat uit drie hoofdstukken, het eerste is steeds een jeugdherinnering, het tweede een traumatische gebeurtenis in de tienertijd en ten slotte het derde hoofdstuk, dat is telkens een liefdesgeschiedenis die zeer plastisch wordt beschreven en een zwangerschap tot gevolg heeft.
Je kunt deze drie delen in een willekeurige volgorde lezen want aan het begin van ieder deel wordt zodanig, in algemene bewoordingen over de moeder en de grootmoeder, iets verteld dat je de andere twee vrouwen daarin kunt herkennen zonder dat het duidelijk wie van de twee het is.
Er wordt daarom ook nergens enig verband gelegd met de tijd waarin het speelt, althans binnen de eerste helft van de twintigste eeuw en zelfs die grenzen zijn niet te stellen.

4) De Verdeling van de Wereld.

Na de ‘Drie Vrouwen’ heeft hij zich bezig gehouden met het genre van de essay die overigens nooit afzonderlijk zijn gepubliceerd, twaalf in totaal.
Ze zijn in een bundel verschenen onder de naam; ‘De verdeling van de wereld’
In het kort volgen hier de titels met onderwerpen:

1 Steen, gaat over de herkomst van het graniet en het supercontinent.
2 Het Strand, een visie op het ontstaan van het leven in de zee.
3 De Jongeling, over de wet, tirannie en straf.
4 Over Reizen, de confrontatie tussen volkeren in het verleden.
5 Over geweld als oplossing.
6 Over Armoede, de schuld van de onderworpenen.
7 Over het Ik, een zelfonderzoek
8 De Wetenschap, over het meten en nooit kunnen weten.
9 Nijd, wedijver tegen de onbekende als drijfveer van de kunst.
10 Over Jong zijn, gezien vanuit de weemoed van het oud worden en de dood.
11 Over politiek, het conflict tussen fatsoen en politiek.
12 Geld als de taal in de wereld.

Stuk voor stuk zijn het absurde stellingnamen met de bedoeling het onmogelijke als verklaring te geven.

Deze essays zijn wellicht de aanleiding geweest voor zijn twee laatste grote romans, ‘De Raadsheer der Engelen’ en ‘De laatste reis van de Selena’. Beide zijn het omvangrijke werken, groots van opzet en ook onderling vergelijkbaar, beide zijn waarschijnlijk bedoeld geweest als het ‘ultieme’ verhaal.


5) De Raadsheer der Engelen.

Dit verhaal beschrijft het merkwaardige leven van een geniaal rechtsgeleerde die vanwege een aangeboren spraakprobleem zich afzijdig moet houden of houdt van elk direct debat of proces maar wel voortdurend zijn standpunten publiceert in vakbladen en in columns in kranten en tijdschriften.
Telkens komt de buitenwereld daarop tegen hem in opstand, hij blokkeert dan volledig en vervalt in depressiviteit en is zelfs niet meer in staat om zich schriftelijk te verweren, waardoor hij dieper in zijn eenzaamheid moet vluchten tot, ten slotte in een roes van drank en drugs hij een hallucinatie van een duivelse verzoeking krijgt en die aanvaardt.
Het duivelse voorstel is, hem acht jaar roem te verschaffen die hij daarna zal betalen met twaalf jaar waanzin en de dood.
Zijn spraak wordt op onverklaarbare wijze vlekkeloos en hij wordt in korte tijd een belangrijke intellectueel en een gevreesd strafpleiter, ieder zaak is een verhaal en essay op zich twaalf in getal, tot hem op het hoogste punt van zijn roem de waanzin treft.
Het verhaal eindigt in verwarde flarden genialiteit en waanzin, in hoogste vervoering en in diepste krochten van de geest, op het laatst is het onduidelijk of het de koortsdromen zijn van een stervende of van een dode?
Kortom een boek om te lezen, te bestuderen en te herlezen.


6) De laatste reis van de Selena.

De ‘Selena’ is een oude kustvaarder en de ik-figuur monstert na zijn afstuderen als theoloog op dit schip aan, om als afsluiting van zijn studie, een zeereis te maken.
Zo komt hij als matroos terecht op de oude kustvaarder maar de boot blijkt niet alleen de kusten van Europa te bevaren maar de hele wereld rond te gaan, en aan boord bestaat de twaalfkoppige bemanning geheel uit mannen die afgestudeerd zijn in allerlei takken van wetenschap en net als hij ooit eerst een zeereis wilden maken.
Hij wordt in hun midden opgenomen en het grootste deel van de roman bestaat uit de gesprekken met deze mannen.
Net als bij de ‘Raadsheer der Engelen’ fungeert het doorlopende verhaal als raamvertelling terwijl zijn wederwaardigheden en de gesprekken met de bemanningsleden als min of meer afzonderlijke delen worden ingevoegd.
Hij geeft deze mannen voor zichzelf de namen van de apostelen en dat bepaalt ook telkens zijn vooroordeel naar hen toe maar zij lijken dat te beseffen en weerleggen op hun buurt steeds weer zijn vooroordelen.
Ten slotte monstert hij af op een eiland in het zuiden van de Indische oceaan waarop zich alleen een onderzoeksstation bevindt.
Bij zijn aankomst daar blijkt dit verlaten maar op het moment dat hij dit ontdekt ziet hij dat de ‘Selena’ is weggevaren.
De ik-figuur overleeft daar op het eiland maar krijgt voortdurend ‘bezoek’ van de bemanningsleden, die in de lange nachten hun gesprekken voortzetten ook vertellen zij hem over de ondergang van de ‘Selena’ ,kort naar het wegvaren, weer is het niet duidelijk of het verhaal eindigt in waanzin of de dood.

Helaas zijn de boeken van S.R. tegenwoordig alleen nog af en toe in antiquariaten en op boekenbeurzen te vinden maar het verwerven van een van deze meesterlijke romans zal voor de gelukkige vinder werkelijk een schat aan prachtig gedachten blijken te zijn, betaal daarom zonder morren de gevraagde prijs, op S.R. mag men niet oneerbaar afdingen.

Johannes Dubois, privaatdocent oude talen.

(vertaling Guido van Geel)